I. SƠ LƯỢC VỀ THÔNG TIN LIÊN LẠC Ở HÀ NỘI TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG TÁM ĐẾN NĂM 1945

I.1. Từ thời xa xưa đến thời phong kiến

     Vào các triều đại phong kiến, người ta lập các trạm trên các tuyến đường bộ, đường thủy để đưa thông tin. Các trạm là nơi để chuyển tiếp chiếu, chỉ, lệnh, dụ… của triều đình tới mọi nơi. Các trạm có biên chế về người, ngựa, thuyền và các phương tiện vật chất khác để đảm bảo những yêu cầu rất cao về thời gian và an toàn hành trình của người phu trạm. Người của trạm, từ đội trạm, lính trạm hay phu trạm được vận trang phục như người lính chiến của triều đình, ngựa được tuyển chọn kỹ càng và luôn sẵn sàng lên đường khi người phu trạm của trạm trước đến là người và ngựa phi hành ngay đến trạm tới.
     Đến cuối Triều Nguyễn, tên trạm được xác định bằng cách ghép tên tỉnh với tên thôn nơi có trạm. Trên địa bàn Hà Nội có hai trạm là: Trạm Hà Trung ở thôn Yên Trung, tổng Tiền Nghiêm (sau đổi thành Vĩnh Xương), huyện Thọ Xương, nay là phố Hà Trung, quận Hoàn Kiếm. Từ năm 1832 có đặt một trạm để chuyển công văn giấy tờ của triều đình. Khi thực dân Pháp xây dựng hệ thống bưu điện thì trạm này bị hủy bỏ. Dấu vết của trạm chỉ còn lưu lại dưới tên Hà Trung dẫn từ cổng trạm tới một ngõ đi của dân. Khoảng năm 1910, thực dân Pháp mở một phố song song với ngõ Trạm Hà Trung, phố này được gọi là ngõ Trạm mới (nay là phố Ngõ Trạm thuộc quận Hoàn Kiếm). Lúc đó phố ngõ Trạm là Hà Trung được gọi là phố Ngõ Trạm cũ. Trạm Hà Mai được lập ở làng Hoàng Mai, nay thuộc phố Trương Định quận Hoàng Mai. Trạm đặt ngay trên đường cái quan, tức ven đường Trương Định ngày nay. Trạm được đặt dưới thời Minh Mạng (1820 - 1840) và cũng bị mai một khi thành lập Bưu điện thời kỳ đầu Pháp thuộc.

I.2 Thông tin liên lạc tại Hà Nội thời kỳ thuộc Pháp:

Dấu ấn ngôi chùa xưa:

     Dải đất của toà nhà 5 tầng Viễn thông Hà Nội bên bờ hồ Hoàn Kiếm bây giờ là thôn Cựu Lâu xưa. Năm 1847, Tổng đốc Ninh Thái là Nguyễn Đăng Giai (người đứng đầu tỉnh Hà Nội lúc đó) chủ hưng công cho dựng ngôi chùa Liên Trì Hải Hội trên nền cũ lầu Ngũ Long với quy mô to lớn nhất chốn kinh kỳ. Ngôi chùa hoàn thành vào năm Thiệu Trị thứ 7 (1847), gồm 36 nóc, gần 200 gian, vô cùng lộng lẫy. Chùa dựng xong Hoà thượng Phúc Điền trụ trì và cho ấn tống rất nhiều kinh sách trong công cuộc hoằng dương Phật pháp mà còn ghi nơi tàng bản. Chùa Liên Trì Hải Hội có rất nhiều tên gọi như chùa Liên Trì,chùa Báo Ân, chùa Quan Thượng...người Pháp thì gọi là chùa Thụ Hình vì dựa trên cảnh xử tội trong tranh Thập điện Diêm vương treo trên tường Phật điện.

Chùa Liên Trì ( chùa Báo Ân)

     Chùa Liên Trì được xây dựng trên ý tưởng tôn giáo đạo Phật. Toàn bộ ngôi chùa là một tổng thể kiến trúc đồ sộ mà ngày nay chỉ còn lại những hình vẻ của người Pháp cũng như mô tả rất sơ lược của sử sách. Chùa Liên Trì Hải Hội với dụng ý được chiết xuất từ bài kệ trong kinh A Di Đà, một cõi Niết bàn ngay chốn trần gian, thể hiện toàn bộ ngôi chùa là một đoá sen lớn, ý nghĩa tầng thế giới siêu thoát trên đài sen tụ hội với đủ các chư vị Bồ tát và Phật Di Lặc. Theo hình vẽ và mô tả thì chùa cách biệt thế giới bên ngoài bởi sự bao bọc các ngòi nước trồng sen và chỉ có một lối đi là chiếc cầu đá trước chùa nối tiếp ra tận tháp Hoà Phong làm cổng. Qua cầu là Tam quan đồ sộ, phía sau hai bên là hai tháp lớn, sau đó là toàn bộ ngôi chùa đồ sộ nguy nga.

Chùa Liên Trì (Chùa Báo Ân) nhìn từ phía bên hồ.

     Vào khoảng những năm cuối thế kỷ XIX (từ1889 – 1898), người Pháp xây dựng khu nhượng địa bên bờ Đông Nam hồ Hoàn Kiếm, mở mang xây dựng đường phố mới. Đồng thời với mục tiêu xây dựng một trung tâm bưu điện, thông tin liên lạc tại Hà Nội, người Pháp đã phá bỏ ngôi chùa này. Di tích của ngôi chùa còn lại đến bây giờ là tháp Hoà Phong bên phố Đinh Tiên Hoàng, cạnh hồ Hoàn Kiếm.

Tháp Hòa Phong – dấu ấn còn lại của ngôi chùa xưa

     Năm 1901, người Pháp hoàn thành việc xây dựng nhà Bưu điện Bờ Hồ. Ngôi nhà 3 tầng vừa là nơi khai thác, giao dịch, vừa là nơi làm việc của cá bộ phận quản lý. Bưu điện Bờ Hồ còn là nơi đầu mối về nghiệp vụ, kỹ thuật, và vận chuyển bưu chính giữa Hà Nội với các tỉnh Bắc Kỳ. Mọi công văn thư tín, điện báo, điện thoại từ các nơi chuyển về đầu mối Hà nội, rồi từ Hà Nội chuyển đi các nơi.

Nhà Bưu điện Bờ Hồ được người Pháp xây dựng năm 1901

Mạng lưới thông tin:

     Năm 1883, người Pháp lập bưu cục bưu chính tại Hà Nội. Năm 1884, người Pháp khởi công xây dựng công trình đường dây hữu tuyến Hà Nội - Sài gòn dài gần 2000km, đồng thời họ còn xây dựng đường dây Hà Nội – Hải Phòng. Tuyến cáp biển Vũng Tàu - Đồ Sơn có các nhánh rẽ vào Đà Nẵng, Huế, Vinh và các tuyến dây trần Hải Phòng - Hà Nội. Đến cuối năm 1888, thông tin điện báo được thiết lập giữa Hà Nội với Sài gòn, Vinh, Huế, Đà Nẵng, Hải Phòng. Năm 1889, người Pháp cho xây dựng tổng đài điện thoại tại Hà Nội (là tổng đài loại nhân công tiếp dây với khởi đầu 800 số.)

Tòa nhà Bưu điện Hà Nội xưa

Bưu điện Hà Nội xưa nhìn từ phía Hồ Hoàn Kiếm

Một góc nhà Bưu điện do người Pháp xây dựng

Tòa nhà Bưu điện Hà Nội ngày nay.

     Như vậy vào các năm cuối thập kỷ 80 của thế kỷ 19, người Pháp đã xây dựng ở Hà Nội một hệ thống thông tin tương đối đầy đủ cả Bưu chính, điện báo, điện thoại.
     Năm 1922, cơ sở vô tuyến điện ở Bắc bộ được thành lập với hai trung tâm liên lạc vô tuyến: Một trung tâm ở Bạch Mai (ngã Tư Vọng) là trung tâm phát tín và một trung tâm thu tín ở số nhà 4 Phố Phạm Ngũ Lão. Địa điểm này còn được dùng làm cơ quan chỉ đạo của Sở Vô tuyến điện Đông Dương. Các trung tâm vô tuyến này hàng ngày có phiên liên lạc với các đạo quân đồn trú ở miền núi, đồng thời, tiếp nhận và thông báo giá hàng của cơ sở mậu dịch quốc tế, tỷ giá tiền giữa đồng Franc với đồng bạc Đông Dương...

I.3. Thời kỳ phong trào cách mạng trước khởi nghĩa tháng 8-1945.

     Sự phát triển của phong trào cách mạng đòi hỏi phải tổ chức hệ thống giao thông liên lạc từ Trung ương đi các địa phương và ra nước ngoài, các đồng chí lãnh tụ cách mạng là những người trực tiếp tổ chức, chỉ đạo hệ thống giao thông liên lạc này.
     Trong những năm 1926, 1927, địa điểm liên lạc của giao thông tại Hà Nội được đặt ở chùa Hương Tuyết, Bạch Mai, ngoài ra còn đặt ở nhiều địa điểm khác trong nội và ngoại thành.

     Cuối năm 1943, đầu năm 1944, phong trào cách mạng sôi sục khắp nơi. Việc giao thông liên lạc giữa Hà Nội với TW đóng ở Việt Bắc trở nên quan trọng hơn lúc nào hết. Trước yêu cầu đó, đồng chí Nguyễn Khang xứ ủy viên Bắc kỳ (UV Thường vụ Đảng bộ Hà Nội) đã tìm được 01 máy vô tuyến điện, giao cho đồng chí Tô Hữu Hạnh – đảng viên đang làm việc ở đài thu phát của Pháp tìm cách sửa chữa để TW có thể thu nhận tin tức về tình hình quốc tế và trong nước. Sau khi tìm kiếm phụ tùng, đồng chí Tô Hữu Hạnh và một số anh em đồng nghiệp đã tự sửa chữa, khôi phục được chiếc máy vô tuyến điện, kịp thời phục vụ thông tin liên lạc, chuẩn bị Tổng khởi nghĩa tháng 8 – 1945.
     Sau ngày Nhật đảo chính Pháp (9/3/1945), Xứ ủy Bắc Kỳ giao cho đồng chí Tô Hữu Hạnh (sau này là Giám đốc Bưu điện Hà Nội) đã tổ chức, lập đài thu phát đặt tại nhà bà Tu ở làng La Phù, huyện Hoài Đức (Hà Tây). Sau đó lập được một đài nữa đặt ở chùa làng Đông Lao. Tuy kẻ địch luôn phong tỏa tin tức nhưng điện đài đặt tại La Phù đã nhận được tin phát xít Nhật đầu hàng đồng minh vô điều kiện. Sáng ngày 17/8/1945, đài của ta bắt được tin quân đồng minh sẽ vào Đông Dương tước vũ khí của Nhật. Đó là những thông tin quý giúp lãnh đạo trung ương Đảng có những chủ trương, chỉ thị kịp thời dẫn tới thành công của cuộc tổng khởi nghĩa tháng 8/1945.
     Chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa, từ ngày 13 đến ngày 15/8/1945, toàn Quốc hội nghị Trung ương Đảng Cộng sản Đông dương đã họp tại Tân Trào và ra nghị quyết về Tổng khởi nghĩa, giành chính quyền trên toàn Quốc. Tại phần VIII. Vấn đề giao thông, nghị quyết nêu rõ:
1- Phải đặc biệt chú trọng củng cố giao thông giữa các Xứ uỷ và các cấp Đảng bộ.
2- Tích cực tổ chức giao thông trong các ngành vận tải.
3- Lập Ban giao thông chuyên môn và giúp đỡ đầy đủ cho họ làm tròn nhiệm vụ.
     Sau này ngành Bưu điện Việt Nam đã lấy ngày 15/8 hàng năm là ngày Truyền thống của Ngành.
     Cách mạng Việt Nam chuyển biến nhanh chóng do tình hình Thế giới đã tạo những điều kiện thuận lợi, ngay đêm 13/8/1945, Uỷ ban khởi nghĩa đã ra quân lệnh số I. Ngày 15/8/1945, Xứ uỷ Bắc kỳ chỉ thị cho Hà Nội khởi nghĩa. Từ những ngày đầu tháng Tám, lực lượng giao thông Hà Nội đã chuyển đưa rộng khắp các loại báo của Đảng như: Cờ Giải phóng, Cứu Quốc, Độc lập...đến tay quần chúng nhân dân. Một số công sở của địch, kể cả Sở Cảnh sát cũng được anh em Giao thông bí mật phát báo đến tận nơi. Nhân dân, công chức Hà nội đua nhau đọc báo Đảng và mua tín phiếu cách mạng. Giao thông cũng lập ra nhiều đường giây mới để chuyển vũ khí vào nội thành phục vụ cho khởi nghĩa vũ trang như các tuyến Bưởi- Cầu Giấy - Canh- Diễn...Ngày 19/8/1945, cuộc khởi nghiã đã thành công tại Hà Nội với lực lượng quần chúng đông đảo mít tinh tại quảng trường Nhà hát lớn. Một lực lượng lớn đã kéo vào chiếm Phủ Khâm sai ( nay là Nhà khách Chính phủ tại phố Ngô Quyền ). Hệ thống điện thoại tại Hà Nội sau khi về tay chính quyền cách mạng đã phục vụ đắc lực cho việc chỉ đạo khởi nghĩa thành công ở các địa phương.